تزئینات در معماری رشته تجزیه ناپذیر است، تزیینات یک عنصر اضافه شده به یک اثر هنری که به منظور بلند بردن زیبایی شناسی شناسایی شده است، زیبایی وسیله یست که بنابران معماری چهره ها و نماها را برجسته تر جلوه می دهند.
هنر تزئینی
هنرهای تزئینی در بناهای مذهبی، نشانه ای از کشف و شهود را در پی دارد و رنگ ها و شکل های موزون و قوس های صعودی و نزولی که از راز آفرینش پرده بر می دارد؛ هر کدام به بیننده آرامش می بخشد، به گونه نمونه قاعده هشت وجهی گنبد، کنایه از کرسی الهی و نیز عالم فرشتگان و قاعده مربع و چهارگوش، نماد جهان جسمانی روی زمین است.
رنگ در هنر معماری
از دیر زمان رنگ یکی از عناصر تزئینی در معماری بود زیرا با رنگ عواطف و احساسات و فرهنگ بشر پیوند ناگسستنی دارد و بیانگر واقعیت و رموز درونی اوست به همین خاطر رنگ ها معانی متفاوتی را به همراه دارند که دارای اثرهای مثبت و منفی می باشند.
با توجه به تاثیر شگرف محیط و جایگاهی که انسان در آن قرار می گیرد به خاطر ایجاد محیط آرام و شاد معماران جامعه از قدیم الایام نمای معابد را در طرح ها و رنگ هایی که بتواند جذابیت موثری داشته باشد مورد بررسی قرار داده اند به نحوی که در دوره های مختلف پیش از اسلام در معماری و تزیینات معابد و رنگ های خاص مورد نظر بوده اند و تاثیر رنگ ها در معماری اسلامی، انکار ناپذیر است و از اهمیت و گستردگی معنایی زیادی برخوردار می باشد و یکی از عوامل و مولفه های مهم در فضاء سازی معنوی مسجد می باشد.
رنگ ها علاوه بر آثار و ابعاد عرفانی از نظر روحی و روانی نیز اثر داشته و سبب نشاط و یا خمودگی می گردد. رنگ در روان انسان، حالتی متناظر با واقعیت کیفی و سمبولیک ایجاد می کند. در هنر اسلامی از رنگ ها به گونه خردمندانه استفاده می شود و این استفاده با آگاهی از معنای سمبولیکی هر رنگ و واکنش کلی ایجاد شده در روان انسان در برابر حضور یک ترکیب یا هارمونی از رنگ ها همراه می باشد. هدف این پژوهش نقش رنگ در مساجد را بررسی می کند و در پایان می توان نتیجه گرفت که در معماری مساجد از اصیل ترین رنگ های هنر اسلامی استفاده نماییم و اصول حاکم بر معماری و هنر اسلامى که از گذشته ثابت بوده را مدنظر قرار دهیم تا بتوانیم به نتایج مناسب دست یابیم.
کتیبَه (کَتیبَة)
نوشتهای که بر بالای در یا دیوار ساختمان مسجد و یا دیوار محوطه روی سنگ یا کاشی نقش شده باشد کتیبه می نمامند، در نخست کتیبه ها با آجر چینی و گچ بری ها و اکنون با کاشی معرق و یا کاشی خشت اغلب به رنگ سفید بر زمینه لاجوردی و بعضاً کتیبه های حجاری شده از سنگ، مخصوصاً سنگ مرمر نیز ساخت و ظرافت کاری می گردد. کتیبه ها با انواع خطوط تزئینی کوفی و ثلث بر در و دیوار این اماکن مذهبی نقش می شوند و گویی این خطوط زیبا همراه با نقش و نگارهای متنوع زیبنده و انحناهای چشم نواز، همه و همه مجموعه و گلچینی را به وجود می آورند که تحسین همگان را بر می انگیزد.
نورگیر ها
نورگیر یا نور پردازها در اطراف و یا در ساق گنبد ها ساخت می گردند که به علت شدت و ضعف نور طرح های بدیعی را به وجود آورده و بر زیبایی مساجد گنبددار افزوده اند، این نورگیر ها که معمولاً در بغل ایوان ها نیز اعمار می گردند و اصطلاحاً به آن پاچنگ گفته می شود که در بیشترین مساجد پاچنگ ها جزء عنصر گنبدها می باشند.
نورگیرها از مواد کاشی، سنگ، خشت پخته و چوب ساخت می گردند و دارای نقش های هندسی می باشند. یکی از زیباترین پنجره های نورگیر پنجره های مشبک چوبی است که با طرح های متنوع گره سازی، عملکردی در پنجره ها و در های ارسی دارند.
مَقصورَه
مقصوره یا حجاب و حافظ اطراف محراب، معنی اطاق کوچک را ارائه می کند و بهتر باید نوشت که اطاق کوچک محصوری در جلوی مسجد و محراب بوده که پیش نماز در آن میایستاده است. مقصوره یک دریچه مشبک داشت که نمازگزاران تنها از آن دریچه پیش نماز را دیده می توانستند. برخی از تاریخ نویسان معماری اسلامی حضرت عثمان بن عفان را نخستین کسی دانستهاند که مقصوره را برای امنیت پیش نماز در ساختمان مسجد افزود کرد.
اِنتریر
از دیدگاه مهندسی و معماری فضای داخلی ساختمان ها و تعمیرات نظر به کاربرد آن ها طراحی می گردند تا چی گونه ظرافت کاری و تزئین گردند، مساجد از جمله تعمیرات عام المنفعه اند که در یک شبانه روز بار بار مورد کاربرد قرار می گیرد، نیاز است که در باره تنویر طبیعی و مصنوعی، انتخاب رنگ، نقاشی و کندنکاری، میناتوری درب و کلکین، تزئینات عناصر ساختمانی هر کدام به گونه جداگانه ظرافت کاری و نماد های معماری اسلامی را برجسته و مرغوب برگزیده شوند تا همه فضای داخلی برای اشتراک کنندگان قطعاً خوشایند و دلپذیر باشد.
سقف ها بیشتر با قندیل و پکه مزین می شدند، خوب است که پکه قطعاً حذف گردند تا صدای آن به نمازگزارها مزاحمت ایجاد نکند و به عوض ایرکندیشن افزود گردد، کلکین ها با شیشهء دولا و شمالگیر از گرمی و سردی پیش گیری می کنند. در دیوارها نزدیک به سقف با کتیبهء از آیات قرآن از چوب و یا سنگ های مصنوعی روی کشی برای زینت افزایی داخلی مهم است. در آبده های اسلامی بیشتر کتیبه با آیات قرآن در نماهای خارجی مزین می گردد.
چوکات های درب و کلکین ها کندنکاری و میناتوری می گردند. پایه های که در داخل سالن ها قرار می گیرند باید دارای سرستون، زیر ستون و ظرافت کاری های که همه بازگو کننده معماری اسلامی است انجام می پذیرد، باید یاد آور شد که از رنگ سبز استفاده به عمل می آید و از استفاده رنگ های روغنی که انعکاس دهنده تصویر است خودداری می گردد. نقاشی ها هم خوبند اما روی کاری، کندنکاری و ظرافت کاری در اموز تزئیناتی جایگاه ویژه دارد.
بیشترین مساجد که مورد بهره برداری قرار دارند تنوع تنویر طبیعی و مصنوعی در آن به کار نرفته است، حتی در محراب روشنی نباشد درست به چشم پیش نماز دیده نمی شوند، وجود پنجره های نوری، نورگیرها و پاچنگ ها لازمیست و باید چنان تنویر مصنوعی در نظر گرفته شوند که اشتراک کنندگان احساس خستگی نکنند، بیشترین وسیله خستگی چراغ های مهتابی اند و نور سفید چشم را خسته می سازد، در گزنش رنگ نور چراغ و رنگ داخلی سالن مسجد در نهایت دقت گردد تا رازهای بهداشتی و ظرافت معماری به گونه منظم و قبول شده مورد کاربرد قرار گرفته و پرسش برانگیز نباشد.
در گزینش رنگ سقف و دیوارها، مساحت کلکین ها و دروازه ها، نوعیت و رنگ فرش و سقف باید خیلی ها دقت شود تا پاسخگوی همه خواسته های مهندسی و معماری اسلامی باشد تا نمازگزار به جای خستگی و کسالت احساس آرامش و رضایت داشته و به هر اندازه که داخل مسجد باشند گیرایش آن ها نسبت به مسجد بیشتر و دلچسپتر گردد. این همه ظرافت و زیبایی به یک معماری کاملاً تمام عیار و آگاه معماری اسلامی نیاز دارد تا مراکز اسلامی را به گونه شاید و باید طراحی، دیزاین، اعمار و اموز تزئیناتی را کاملاً رعایت نمایند.
سَقف
نسبت به سایر تعمیرات بلندی مسجد به زیبایی آن می افزاید و سالن ها باید مرتفع دیزاین گردند، هر چقدر ارتفاع مسجد بلندتر باشد زیبایی داخلی منظم تر جلوه می کند، حتی اگر لازم شد مسجد چندین طبقه باشد، باید محراب و بخش جلوی آن تا سقف باشد و سپس انتهای مسجد (با شرط توجه به نکته بعد) چند طبقه شود. سقف مسجد نظر به نحوه طراحی آن بادرنظرداشت ظرافتکاری معماری اسلامی افزارکاری، کاربندی و مقرنس کاری می گردد که هر کدام آن زیبایی منحصر خود را نظر به انتریر و نمای داخلی سالن مسجد دارا می باشد.
مُقَرنَس کاری
یکی از عناصر تزیینی معماری که در زیبا ساختن بناهای اسلامی به ویژه مساجد نقش مهمی دارد مقرنس کاری است. مقرنس ها که شباهت زیادی به لانه زنبور دارند، در بناهای اسلامی به شکل طبقاتی که روی هم ساخته شده برای آرایش دادن نمای داخلی و خارجی تعمیر و یا برای آن که به تدریج از یک شکل هندسی به شکل هندسی دیگری تبدیل شود؛ به کار می روند. این مقرنس ها را می توان از جمله وسایل موثر ساختن گنبد ها دانست، که بعدها محتوای نظری اولیه را از دست داده و بیشتر برای تزیین محراب و ایوان به کار می رود.
کاربندی (رسمی بندی)
مجموعه باریکه طاق های موربی یا کج خمیدگی است که از تقاطع آن ها جهت زدن طاق، به منظور ایجاد پوشش استفاده می کنند.
قالب این باریکه طاق ها با استفاده از نی و گچ به دست می آید.
اگر کاربندی به گونه پوشش دوم مطرح باشد، جهت اتصال بین پوشش کاربندی با سقف اصلی در دهانه های بزرگ، اکثر اوقات از ساز و (طنابی است از الیاف خرما و نی) استفاده می کنند. کاربندی ها معمولاً به دو بخش عمده قالب شاقولی و سر سفت تقسیم می شوند.
فرش
تجربه نشان میدهد که فرش سجادهای هر چند که در روزهای اول قشنگتر به نظر میرسد اما در گذشت زمان به اثر کاربرد بیش از حد نکات که پای و زانو تماس بیشتر دارند فرسوده می شوند و حالت زشت و ناپسند را به خود می گیرد، خوب است که از جنس و کیفیت عالی برخوردار باشد تا به زودی مورد فرسایش قرار نگیرند. پیش از تعبیه فرش، مواد فوم که برای نرم بودن و راحتی فرش سودمند است کار گردد پسندیده خواهد.
رنگ فرش ها می توانند از نوع رنگ های گرم چون سبز تیره، جگری و یا زمردی برگزیده شوند تا نمازگزاران در آن احساس راحتی نموده دلگیر نشوند. حتی جای نماز ها باید نظر به زیبایی تیر و بیر فرش گردند تا شنوندگان به آسانی واعظ را دیده بتوانند، باید طراح برای این باریکی ها و ظرافتکاری خیلی ها توجه نمایند تا در مجموع مسجد با زیبایی های اسلامی مجسم گردد.